ΟΜΙΛΙΑ της ιστορικού Μαριάννας Κορομηλά, εκ μέρους των μελών της Πολιτιστικής Εταιρείας Πανόραμα, στο γεύμα που παρέθεσε το Ζωγράφειο Γυμνάσιο και Λύκειο για τα 116 χρόνια από την ίδρυσή του, ανήμερα των Εισοδίων της Παναγίας, μετά τα θυρανοίξια του ανακαινισμένου ναού της Παναγίας του Πέραν (Σάββατο 21 Νοεμβρίου 2009).
Παναγιότατε, Σεβασμιότατοι αρχιερείς και μέλη της Πατριαρχικής Αυλής, Σεβασμιότατε επίσκοπε της Λουθηρανικής Εκκλησίας της Γερμανίας.
Αξιότιμα μέλη της Εφορευτικής Επιτροπής της Παναγίας και μέλη της εκπαιδευτικής κοινότητας. Αγαπητέ Γιάννη Δερμιτζόγλου, διευθυντή του Ζωγραφείου. Αγαπητοί Ζωγραφειώτες, που δεν ξεχνάτε το σχολειό σας. Αγαπητοί Πολίτες, που με την ύπαρξή σας δίνετε νόημα στη ζώσα παράδοση αυτής της μοναδικής πόλης.
Αξιότιμα μέλη της Οecumenica.
Αγαπητοί φίλοι,
Αυτή η ημέρα είναι όντως λαμπρή, λαμπρότατη. Ακόμα και οι καιρικές συνθήκες μας ευνόησαν. Και είμαι σίγουρη ότι ο άρχοντας Δημήτριος Μουρούζης (κτήτωρ, κατά κάποιο τρόπο, της περατικής Παναγίας ή τουλάχιστον μεσολαβητής για την άδεια της ανέγερσής της), θα ένιωθε πραγματική αγαλλίαση, παρακολουθώντας τα σημερινά θυρανοίξια.
Πέρασαν 205 χρόνια από τα πρώτα θυρανοίξια. Αρχές του προπερασμένου αιώνα. Η πολίτικη Ρωμιοσύνη εγκατέλειπε σιγά-σιγά τον, περίκλειστο στα μεσαιωνικά του τείχη, Γαλατά και το πυκνοκατοικημένο και ασφυκτικό Φανάρι, για να εγκατασταθεί στην πλαγιά αυτού του λόφου. Έτσι, γύρω από τις πρεσβείες των μεγάλων δυνάμεων εκείνης της εποχής, δημιουργείται μία ακόμα ρωμαίικη Κοινότητα και μία νέα Ενορία της Αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως: αυτή των Εισοδίων της Παναγίας του Σταυροδρομίου ή Παναγίας του Πέραν.
Εδώ θα αναπνεύσει η Ρωμιοσύνη ευρωπαϊκό αέρα. Εδώ θα έρθει σε επαφή με τα σύγχρονα ρεύματα του 19ου αιώνα, τις ιδέες του Διαφωτισμού, την ανοδική πορεία της αστικής τάξης και την κυρίαρχη γαλλική ιδεολογία. Εδώ θα συνειδητοποιήσει την ανάγκη εκσυγχρο-νισμού της οικονομίας και εξορθολογισμού της παραδοσιακής επιχειρηματικής δραστηριότητας. Εδώ θα κατοικήσει σε πολυκατοι-κίες, θα ιδρύσει δεκάδες τυπογραφεία, βιβλιοπωλεία, εφημερίδες, περιοδικά, θέατρα, συλλόγους, καθώς και το πρώτο μεγάλο Παρθεναγωγείο για τις νεαρές δεσποινίδες της εξευρωπαϊσμένης αστικής τάξης. Και εντέλει εδώ –στο ευρωπαϊκότερο τμήμα της ευρωπαϊκής Κωνσταντινούπολης–, το προοδευτικότερο τμήμα της Ρωμιοσύνης θα υιοθετήσει τις αντιλήψεις του κοσμοπολιτισμού οι οποίες επικάλυψαν τους κώδικες του παραδοσιακού βίου.
Η Παναγία του Πέραν βρίσκεται στο μεταίχμιο αυτών των εξελίξεων. Ο αριστοκρατικός της χαρακτήρας ανήκει στην παλαιά Ρωμιοσύνη, την Οθωμανική. Οι νεότερες επεμβάσεις και προσθήκες, τόσο οι κτηριολογικές όσο και οι διακοσμητικές, αντανακλούν τον προοδευ-τισμό και τις κυρίαρχες αντιλήψεις του κοσμοπολίτικου Πέραν του 1900.
Ογδόντα τόσα χρόνια μετά την ίδρυση της Παναγίας –που αποτέλεσε τον πνεύμονα της περατικής Ρωμιοσύνης–, ο πεφωτισμένος μεγαλοεπιχει-ρηματίας Χρηστάκης Ζωγράφος πήρε την απόφαση να ιδρύσει ένα νέο, πρωτοποριακό σχολείο το οποίο θα καλύψει τις εκπαιδευτικές ανάγκες της ρωμαίικης παιδείας. Η εκπαίδευση έπρεπε να στραφεί προς τις θετικές σπουδές.
Έτσι, το 1893, άνοιξε τις πύλες του το Ζωγράφειο. Ένα μοναδικό, λόγω της κατεύθυνσής του και της οργάνωσής του, ενοριακό σχολείο, συνδεδεμένο με την Παναγία του Πέραν, την αφιερωμένη στα Εισόδια, δηλαδή στην κατεξοχήν εορτή του μαθητικού κόσμου, καθώς και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. (Η παράδοση που συνδέει τα Εισόδια της Θεοτόκου με την είσοδο των παιδιών στον κόσμο της οργανωμένης παιδείας, ανάγεται στα βυζαντινά χρόνια).
Χαρά μεγάλη θα έχει σήμερα, λοιπόν, και ο Χρηστάκης Ζωγράφος που βλέπει όλους εμάς να εορτάζουμε τα 116 χρόνια του Ζωγραφείου, συντροφιά με τους συγγενείς του αρχιτέκτονα Περικλή Φωτιάδη και τους αποφοίτους του Ζωγραφείου, το σημερινό εκπαιδευτικό προσωπικό, τους μαθητές και τις μαθήτριες, τον παλαιό διευθυντή Δημήτρη Φραγκόπουλο και τον νέο διευθυντή Γιάννη Δεμιρτζόγλου.
Μαζί με τον Χρηστάκη εφέντη, αγάλλεται και η γενέτειρά του, η ιστορική Βόρεια Ήπειρος, καθώς και ο Ανατολικός Πόντος, η πατρίδα των Μουρούζηδων. Αλλά και ολόκληρος ο οικουμενικός Ελληνισμός, αυτή η τόσο ανθεκτική και αειφόρος Ρωμιοσύνη.
Εμείς, οι Ελλαδίτες και Ελλαδικοί, είμαστε τα απολωλότα πρόβατα της Ρωμιοσύνης. Χωμένοι στο επαρχιακό καβούκι μας, αφήσαμε τους μηχανισμούς της λήθης και της άρχουσας εθνοκεντρικής ιδεολογίας να μας απομακρύνουν από το πνευματικό κέντρο της Οικουμενικής Ορθοδοξίας. Να μας στερήσουν τη συλλογική συνείδηση και μνήμη. Να μας κάνουν να ξεχάσουμε την ύπαρξη της Κωνσταντινούπολης. Να απολέσουμε το προνόμιο των ανοιχτών οριζόντων.
Παναγιότατε,
Η δική μου γενιά, η πρώτη μεταπολεμική - μετεμφυλιακή γενιά της Ελλάδας, μεγάλωσε μέσα στην άγνοια. Μία σειρά από παρεξηγημένες έννοιες, αλλοιωμένες μνήμες, ιδεολογικές διαστρεβλώσεις, κακοχωνε-μένες αντιλήψεις και λαθεμένες πολιτικές επιλογές είχε ως αποτέλεσμα να μεγαλώνουμε στο σκοτάδι.
Ύστερα από τόσα χρόνια, ακόμα θυμάμαι την έκπληξη που αισθάνθηκα όταν άκουσα ότι απεβίωσε ο μακαριστός Αθηναγόρας. Ήμουν 22 χρονών. Σπούδαζα Βυζαντινή Ιστορία. Μελετούσα τον Θεοδοσιανό Κώδικα. Γνώριζα την τοπογραφία της βυζαντινής και της οθωμανικής Κωνσταντινουπόλεως πέτρα-πέτρα. Κανείς όμως δεν μου είχε πει ότι η Πόλη υπήρχε ακόμα. Νόμιζα ότι ήταν ένας απέραντος αρχαιολογικός χώρος. Ένα κομμάτι του παρελθόντος, όπως η Έφεσος ή η Νικόπολις.
Τα νέα για την κοίμηση του Αθηναγόρα ήταν σαν να μου έλεγε κάποιος ότι πέθανε ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος ή ο Ιβάν ο Τρομερός. Δεν φανταζόμουν ότι ζούσε το Φανάρι. Δεν είχα ποτέ ακούσει ότι λειτουργούσαν 80 ορθόδοξες εκκλησίες στην Πόλη και 62 σχολεία, ότι υπήρχαν τόσες κοινότητες, τόσες δραστηριότητες, τόση ζωντάνια. Κι όταν ήρθα πρώτη φορά στην Πόλη, για να περπατήσω τον εκτεταμένο αρχαιολογικό χώρο, που γνώριζα απ’ έξω κι ανακατωτά, νόμιζα ότι έσκιζα μία γκραβούρα και ότι προχωρούσα στην απρόσμενη τρίτη διάσταση: την διάσταση της συγκλονιστικής πραγματικότητας, που μου είχαν επιμελώς αποκρύψει.
Τα έγραψα αυτά σε ένα πρόσφατο βιβλίο μου, ένα είδος αυτοβιογραφίας (ας πούμε), που τιτλοφορείται η Μαρία των Μογγόλων. Επιτρέψτε μου να σας διαβάσω την παράγραφο που αναφέρεται στην ωραιότερη έκπληξη της ζωής μου, την πρώτη επίσκεψή μου στην Πόλη (το 1977).
«Ψηλαφώ τα σημάδια εκείνης της μεθυστικής εμπειρίας και αθλούμαι στη μνήμη. Δεν θέλω να σβηστεί από το μυαλό μου η κατάσταση της περισπούδαστης αμάθειας και της υπεροπτικής μνημειολατρείας στην οποία βρισκόμουνα πριν πατήσω το πόδι μου στην Πόλη. Ούτε και θέλω να συγχωρήσω κανέναν από τους υπαίτιους της σχιζοφρενικής μας κουλτούρας, όλους εκείνους που μας απέκοψαν από τη μήτρα της Πόλης και μας άφησαν να κολυμπάμε στο απόλυτο κενό. Εξακολουθώ να αναρωτιέμαι τι καινό βάλαμε στη θέση του κενού. Με τι αντι-καταστήσαμε τους αδειασμένους χάρτες. Τι ποσότητες αποβλήτων αφομοιώσαμε για να ξεχάσουμε τη γεύση του ροδάκινου από τους κήπους της Εδέμ.»
Ύστερα από μερικά χρόνια –όταν πια είχα γνωρίσει αρκετά καλά τη ζώσα Πόλη–, αποφάσισα να μοιραστώ αυτή την εμπειρία ζωής με τους φίλους μου. Κανείς δεν είχε καλύψει την απόσταση, για να κάνει το ευεργετικό ταξίδι της επιστροφής. Το δεκαπενθήμερο εκείνο ταξίδι, Μάιος του 1985, με τις απανωτές εκπλήξεις και τις απανωτές συγκινήσεις, τις εκρήξεις θυμού των φίλων, καθώς διαπίστωναν τη βαθιά άγνοια της γενιάς μας, έμεινε ανεξίτηλο στη μνήμη όλων. Το πρόβλημά μας ήταν με ποιόν τρόπο να διαχειριστούμε τη διαδικασία της αυτογνωσίας, τα προνόμια που μας προσέφερε η επαφή με την Πόλη, την ανάκτηση της χαμένης συλλογικής συνείδησης και μνήμης.
Έτσι, προέκυψε η Πολιτιστική Εταιρεία Πανόραμα. Δεν θα προχωρήσω σε αναλύσεις και απολογισμό. Όλοι οι συνδαιτυμόνες έχουν ένα κείμενο που μοιράσαμε στα τραπέζια, με το ιστορικό του Πανοράματος και το έργο του Αρχείου, για να αποφύγουμε τα πολλά λόγια.
Τα εγκαίνια του Πανοράματος έγιναν τον Νοέμβριο του 1985. Βαδίζου-με πια στο 25ο έτος μας. Στο επίκεντρο των ενδιαφερόντων μας είναι πάντα η Κωνσταντινούπολη και το Φανάρι. Πέρα από όλα τα άλλα, προσπαθούμε να βρισκόμαστε εδώ όσο πιο συχνά γίνεται. Συνεορτάσαμε την εκατονταετία του Ζωγραφείου το 1993. Είμαστε εδώ στις 20 Νοεμβρίου του 2003, παραμονή των Εισοδίων, όταν έγινε η επίθεση εναντίον του Βρετανικού Προξενείου. Δονήθηκε το Πέραν, υπέστη ζημιές ο ναός της Παναγίας και σφίχτηκε η καρδιά όλων. Εκείνη τη χρονιά Παναγιότατε, τελέσατε τη Λειτουργία στην περατική Αγία Τριάδα, μέσα στα συντρίμμια και τον φόβο. Αλλά για άλλη μία φορά, η φωτεινή προσωπικότητά Σας, η αποφασιστικότητα και η πίστη Σας, θέρμανε τις καρδιές μας. Καθώς Σας βλέπαμε, παίρναμε δύναμη από τη δύναμή Σας. Για άλλη μία φορά, συνειδητοποιούσαμε τι σημαίνει για εμάς η Πόλη. Και πόσο αναγκαίο είναι να μοιραστούμε με τους άλλους αυτή τη μοναδική εμπειρία.
Έτσι, όταν πια αποφασίσαμε να εκμεταλλευτούμε την ψηφιακή τεχνολογία και να δημιουργήσουμε μία Βάση Δεδομένων στην οποία θα αποθησαυρίσουμε την εικοσιπενταετή μας περιουσία, για να γίνει προσιτή σε όλους, το υλικό για την Πόλη κατέλαβε το μεγαλύτερο μέρος του ψηφιοποιημένου Αρχείου του Πανοράματος. Από το Αρχείο μας, Παναγιότατε, προκύπτει ότι μέχρι στιγμής, στα δεκαοκτώ χρόνια της Πατριαρχίας Σας, 52 εκκλησίες της Πόλης έχουν ανακαινισθεί. Η Παναγίας του Πέραν είναι η 53η. Και είναι μεγάλη χαρά, που μια ομάδα του Πανοράματος, παραβρέθηκε σήμερα στα νέα θυρανοίξια.
Εσείς είστε ο εμπνευστής της Οecumenica, το ίδρυμα στήριξης του Οικουμενικού Πατριαρχείου που φρόντισε για την ανακαίνιση της Παναγίας. Εσείς καθοδηγείτε τις πνευματικές μας αναζητήσεις. Εσείς, με το πανανθρώπινο περιβαλλοντικό Σας έργο, ανοίγετε νέους οικουμε-νικούς δρόμους.
Εμείς, τα μέλη και οι φίλοι του Πανοράματος, είμαστε ευτυχείς και ευγνώμονες γιατί Εσείς, ο κλήρος και η πολίτικη Ρωμιοσύνη, τα ιδρύματα και το Ζωγράφειο μας δίνετε τη δυνατότητα να βρισκόμαστε σήμερα εδώ.
Κοντά στη Μακρινή Μητέρα – το Ρόδο το Αμάραντο.
Σας ευχαριστούμε από τα βάθη της καρδιάς μας. Μη μας ξεχνάτε. Σας έχουμε ανάγκη.
Μαριάννα Κορομηλά, http://www.apan.gr/
