ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ ΕΠΑΝΕΡΧΕΤΑΙ Η ΜΝΗΜΗ

ΟΜΙΛΙΑ ΤΖΕΝΓΚΙΖ ΑΚΤΑΡ ΣΤΗΝ ΗΜΕΡΙΔΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗΣ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΤΩΝ, ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΗΝ ΕΠΕΤΕΙΟ ΤΩΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΑΝΩΝ (10-9-2011)

Καλημέρα σας

Σας ευχαριστώ πολύ που με προσκαλέσατε εδώ. Για μένα είναι μία απόλαυση κάθε φορά που επισκέπτομαι την Ελλάδα.

Όταν καθορίζαμε το θέμα της ομιλίας μου με τον κ. Νίκο Ουζούνογλου, του είπα «εγώ ασχολούμαι με την αρχαιολογία της μνήμης, γι’ αυτό θα αναφερθώ στην επαναφορά της μνήμης στην Τουρκία» και αποδέχτηκε την πρόταση μου. Σήμερα θα εξετάσουμε αυτό το θέμα.

Η Τουρκία απ’ έξω μπορεί να φαίνεται σαν μία χώρα που δεν αλλάζει, όμως να είστε σίγουροι ότι αλλάζει κατά πολύ. Αυτό που θα έλεγα στο τέλος να το πω στην αρχή. Στην Τουρκία κατέρρευσε το πρότυπο του έθνους, για την καθιέρωση του οποίου καταβάλλονται προσπάθειες εδώ και ένα αιώνα περίπου.

Ποιο είναι αυτό το πρότυπο του έθνους;

Κατ’ αρχήν αυτό το πρότυπο έθνους, αποκλείει τους μη μουσουλμάνους, όπως είναι οι Αρμένιοι, οι Ρωμιοί του Πόντου, οι Ασσύριοι, οι Εβραίοι και μάλιστα τους εξαφανίζει. Τους υπόλοιπους, δηλαδή τους Μουσουλμάνους τους αφομοιώνει υπό τον τουρκισμό.

Βέβαια ένα τμήμα αυτών των μουσουλμάνων είναι Τούρκοι, όμως κι ένα σεβαστό μέρος δεν είναι Τούρκοι και αφομοιώθηκαν εθελοντικά. Πρόκειται κυρίως για μουσουλμάνους πρόσφυγες από τα Βαλκάνια, από τον Καύκασο και τους Άραβες της Ανατολής. Υπάρχουν και αυτοί που αφομοιώθηκαν βιαίως και πρόκειται για τους Κούρδους. Στο πλαίσιο αυτό, επειδή η βασική συγκολλητική ουσία του οικοδομήματος ήταν το Σουνιτικό Ισλάμ, σε αυτούς που αφομοιώθηκαν βιαίως θα πρέπει να προσμετρήσουμε και την ομάδα των Αλεβιτών.

Υπάρχει ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο που πρέπει να γνωρίζουμε. Αυτός ο ορισμός του έθνους που θεμελιώνεται στον μουσουλμανισμό, ταυτόχρονα παρ’ ό,τι το Ισλάμ αποτελεί την συγκολλητική ουσία του έθνους, το αποβάλλει από τον δημόσιο χώρο. Αυτό το γεγονός περιγράφει την σχιζοφρένεια της Τουρκίας. Εάν θα κάναμε μία σύγκριση, αυτή είναι η βασική διαφορά μεταξύ Ελληνικού και Τουρκικού εθνικισμού. Για παράδειγμα στην Ελλάδα στον δημόσιο χώρο πάντα υπήρχε η θρησκεία, όμως στην Τουρκία δεν υπάρχει.

Αυτό το πρότυπο που περιέγραψα σε γενικές γραμμές, δηλαδή αυτός ο ορισμός του έθνους σύμφωνα με τον Ιττιχατισμό (σ.μ. Κομιτάτο Ένωση και Πρόοδος) και τον Κεμαλισμό, άρχισε να ραγίζει με την διατύπωση αντιρρήσεων από τους Μουσουλμάνους και τους Κούρδους και την εμφάνιση τους στο προσκήνιο της ιστορίας. Κατ’ εμένα η έναρξη αυτής της περιόδου ήταν το 1983. Δηλαδή με την ανάληψη της διακυβέρνησης από τον Τουργκούτ Οζάλ ξεκίνησε η αλλαγή της Τουρκίας και αυτή η διεργασία διανύοντας μία τριαντάχρονη περίοδο συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η τελευταία Κουρδική εξέγερση, του ΡΚΚ, ξεκίνησε το 1984. Αλλά και οι γεννήτορες του σημερινού κυβερνητικού κόμματος Α.Κ. (σ.μ. Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης) οι επιχειρηματίες της Ανατολής, άρχισαν να δυναμώνουν σιγά σιγά, από την περίοδο του Οζάλ.

Στις αλλαγές που σημειώνονται από το 2002, δηλαδή εδώ και μία δεκαετία, ο ρόλος του κόμματος Α.Κ. που εκπροσωπεί τους μουσουλμάνους οι οποίοι έμειναν έξω από την Ιττιχατική – Κεμαλιστική περιγραφή του έθνους, δηλαδή της ισχυρής βούλησης που ίδρυσε το κράτος, ήταν εξαιρετικής σημασίας. Ο λόγος που οι μουσουλμάνοι ακολούθησαν αυτή την πορεία είναι ακριβώς αυτός που προαναφέραμε. Δηλαδή ότι πρόκειται για πληθυσμούς που, αν όχι όπως οι μη μουσουλμάνοι, αλλά και αυτοί έμειναν έξω από την περιγραφή του έθνους. Αυτή είναι η σχιζοφρένεια στην οποία αναφέρθηκα.

Η μερίδα αυτή συμπεριφέρεται θαρραλέα επειδή δεν συμμετείχε στην ιδρυτική βούληση του κράτους. Για παράδειγμα, δεν δυσκολεύονται να πάρουν αποφάσεις στο θέμα των μειονοτικών βακουφίων. Αντιμετωπίζουν κάποια άλλα προβλήματα γι’ αυτό και οι κινήσεις τους δεν είναι επαρκείς, όμως δεν δυσκολεύονται να πάρουν αποφάσεις. Ενώ το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα τηρεί στάση άκρας σιγής.

Εν κατακλείδι οι Μουσουλμάνοι στην Τουρκία, που υπέφεραν πολύ από την Ιττιχατική – Κεμαλιστική ιδεολογία, όσο περισσότερο αντιληφθούν ότι και οι μη μουσουλμάνοι, οι Κούρδοι και όλοι οι απόβλητοι της χώρας έχουν υποφέρει τουλάχιστον όσο και οι ίδιοι, τόσο περισσότερο θα εκδημοκρατιστεί η Τουρκία.

Στο σημείο αυτό που έχει εμφανιστεί μία νέα δυναμική, θα πρέπει να διαχωρίσουμε το κράτος από την κοινωνία. Το κράτος πάντα είναι πιο αργό, με αδύναμα αντανακλαστικά, λίγο αρτηριοσκληρωτικό. Ενώ η κοινωνία είναι πιο ευέλικτη, πιο ενημερωμένη και πιο ενεργή.

Στην Τουρκία η μνήμη της κοινωνίας και κατά συνέπεια του κράτους πλέον επανέρχεται. Θα σας δώσω μερικά παραδείγματα.

Η ακαδημαϊκή και επιστημονική μνήμη: Πολλοί από εσάς θα γνωρίζετε τις εργασίες που γίνονται στην Τουρκία, σχετικά με τους Έλληνες της Ανατολής ή της Κωνσταντινούπολης. Όμως άλλες τόσες εργασίες δημοσιεύονται για τους Αρμενίους και τους Ασσύριους. Διαρκώς γίνονται επιστημονικές συναντήσεις για τους Ανατολίτες, μάλιστα δεν περιορίζονται σε αυτές και πολλά πανεπιστήμια προχωρούν στην ίδρυση εδρών. Αυτή η εξέλιξη δεν αφορά μόνο την γλώσσα, αλλά μαζί με την γλώσσα την ιστορία και τον πολιτισμό.

Η ατομική και συλλογική μνήμη: Πολλοί κάτοικοι της Τουρκίας, άρχισαν ν’ ανακαλύπτουν ότι στο γενεαλογικό τους δέντρο υπήρχαν μη μουσουλμάνοι. Εμφανίζονται κάποιοι που λένε η γιαγιά μου ήταν Αρμένισσα, η πρόγιαγια μου ήταν Ρωμιά, Ασσύρια κι έτσι επανέρχεται η μνήμη. Σχετικά με αυτά τα θέματα γίνονται μία σειρά από ντοκυμαντέρ, γυρίζονται ταινίες.

Μία τρίτη είναι η δημόσια μνήμη: Η Τουρκία πλέον ανακαλύπτει τις μη μουσουλμανικές μειονότητες. Και οι μειονότητες που έχουν απομείνει σε ελάχιστους αριθμούς στην Τουρκία, πλέον αρχίζουν να εκφράζονται χωρίς να φοβούνται.

Αν και υπάρχουν πολλά, θα δώσω μόνο μερικά παραδείγματα. Θα γνωρίζετε την δίγλωσση τουρκο-αρμενική εφημερίδα Αγκός του μακαρίτη Χράντ Ντινκ, η οποία εκδίδεται από το 1996 μέχρι σήμερα. Η λειτουργία της εφημερίδας στην προβολή των μειονοτήτων στους Τούρκους είναι πολύ σημαντική. Ο Χραντ προέτρεπε πάντα τον Βασιλειάδη να εκδίδει δίγλωσση την «Απογευματινή». Λόγω των δυσκολιών που αντιμετωπίζει ο Μιχάλης Βασιλειάδης με είπε ότι πλέον σκέπτεται μία φορά την εβδομάδα να εκδίδει δίγλωσση την «Απογευματινή».

Μετά την εκστρατεία συλλογής υπογραφών για να ζητηθεί συγνώμη από τους Αρμένιους, για πρώτη φορά πέρσι την 24^η Απριλίου, στους δρόμους έγινε μία εκδήλωση μνήμης για τα θύματα της μεγάλης καταστροφής, δηλαδή της γενοκτονίας των Αρμενίων. Φέτος επαναλήφθηκε η εκδήλωση.

Μετά την έκθεση που οργανώσαμε το 2005 για τα Σεπτεμβριανά, οι Κορχάν Γκιουμούς, Αϊχάν Ακτάρ, Ντιλέκ Γκιουβέν, Τζενγκίζ Τσαντάρ, Αλή Μπαϊράμογλου κι εγώ, τα τελευταία πέντε χρόνια, το θέμα συζητείται όλο και πιο πολύ στον δημόσιο χώρο. Φέτος σε δύο τηλεοπτικά κανάλια έγινε πολύωρη συζήτηση για τα Σεπτεμβριανά. Το ένα ήταν το HaberTurk. Εκεί μία Ρωμιά κυρία εξιστόρησε εκτενώς τα γεγονότα όπως τα έζησε.

Επίσης στην ενότητα αυτή θα πρέπει να προσθέσουμε τις συγκεντρώσεις μεταξύ των ανθρώπων, Ρωμιών, Αρμενίων, Ασσυρίων, Τούρκων με διάφορες ευκαιρίες. Ακόμη να σημειώσουμε την χρήση του όρου «γενοκτονία». Βέβαια με το άρθρο 305 στον τουρκικό Ποινικό Κώδικα παραμένει η απαγόρευση, όμως όλοι ανοιχτά χρησιμοποιούν τον όρο γενοκτονία.

Ένα άλλο σημείο που πρέπει ν’ αναφέρουμε είναι ότι αυξάνονται διαρκώς οι ερευνητικές εργασίες για τους ευσυνήδειτους Τούρκους, μουσουλμάνους που προστάτευσαν Ρωμιούς, Αρμένιους κατά τις σφαγές και τους διωγμούς.

Επίσης γίνονται εργασίες για την αλλαγή των τοπωνυμίων και των ονομάτων χωριών και κωμοπόλεων. Μάλιστα σε ορισμένες περιπτώσεις οι σημερινοί κάτοικοι αυτών των χωριών ζητούν την αποκατάσταση του παλαιού ονόματος.

Μία άλλη περίπτωση αφορά τους Αρμένιους δημοσιογράφους που δολοφονήθηκαν το 1915. Για πρώτη φορά ο Σύλλογος Δημοσιογράφων τους συμπεριέλαβε στον κατάλογο των δολοφονημένων δημοσιογράφων της Τουρκίας.

Θα έχετε επισκεφτεί την έκθεση των Ρωμιών Αρχιτεκτόνων, που ήρθε και στην Αθήνα. Αυτή η έκθεση δεν ήρθε μόνο εδώ, επισκέπτεται διάφορες πόλεις και στην Ανατολή. Επίσης μία παρόμοια έκθεση υπάρχει και για τους Αρμένιους αρχιτέκτονες. Κι αυτή επισκέπτεται την Ανατολή. Αυτές οι εκθέσεις είναι ένα παράδειγμα για την αποκατάσταση της πολιτιστικής μνήμης.

Όπως είπα επανέρχεται η δημόσια μνήμη. Στην Πόλη, στην περιοχή Εσενλέρ στο λύκειο Κοινωνικών Επιστημών, οι μαθητές αποφάσισαν την αδελφοποίηση με ένα Αρμενικό σχολείο με σκοπό να γνωρίσουν τον Αρμενισμό.

Τελευταία, θα αναφερθώ στην θρησκευτική μνήμη: Πρώτ’ απ’ όλα να αναφέρουμε ότι σε όλη την έκταση της Ανατολής, επισκευάζονται εκκλησίες και μοναστήρια. Η Εβραϊκή συναγωγή της Αδριανούπολης, που είναι από τις μεγαλύτερες της Ευρώπης, επίσης επισκευάζεται.

Είναι πολύ σημαντικό ότι σε αυτές τις εκκλησίες τελούνται θρησκευτικές λειτουργίες. Δηλαδή δεν υπάρχει ένας περιορισμός μόνο στην ανακαίνιση των εκκλησιών αλλά με την τέλεση λειτουργιών η (διαφορετική) θρησκεία γίνεται ορατή στην Ανατολή και αυτό δεν ήταν εύκολο να πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα. Όλοι σας γνωρίζετε την λειτουργία που τελέστηκε για δεύτερη χρονιά φέτος στην Παναγία Σουμελά. Πλέον αντιμετωπίζεται ως κάτι φυσιολογικό, έτσι ενώ πέρσι ήταν πρώτη είδηση σε όλα τα μέσα ενημέρωσης, φέτος υπήρχαν απλές αναφορές για την πραγματοποίηση της και αυτή η εξέλιξη είναι πολύ σημαντική. Άλλωστε όπως θα γνωρίζετε ο Παναγιότατος εδώ και χρόνια τελεί λειτουργία στην Σινασό.

Για τους Αρμένιους αυτή η διαδικασία είναι κάπως πιο δύσκολη. Εν τέλει τοποθετήθηκε ο σταυρός στον τρούλο της εκκλησίας Sourp Khatch (Τιμίου Σταυρού) στην περιοχή Βαν, στην επονομαζόμενη και εκκλησία Αχταμάρ, όπου φέτος πραγματοποιείται για δεύτερη φορά θρησκευτική τελετή.

Στην πόλη Ντιάρμπακιρ η εκκλησία Sourp Giragos (Άγιος Κυριάκος) επισκευάστηκε και στις αρχές Νοεμβρίου θα τελεστεί θρησκευτική τελετή. Στην Καισάρεια, η εκκλησία που είναι αφιερωμένη στον ιδρυτή της Αρμενικής εκκλησίας, στον Krikor Lusavorich (Αγ. Γρηγόριος ο Φωτιστής) επίσης επισκευάζεται. Και ίσως το σημαντικότερο, στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας 2010, στην Πόλη για πρώτη φορά με κρατικά κονδύλια επισκευάστηκε η παλαιά Αρμενική εκκλησία που βρίσκεται απέναντι από το Αρμενικό Πατριαρχείο.

Όπως παρουσιάσαμε η κοινωνία είναι όλο ζωντάνια. Τώρα να εξετάσουμε τι πράττει το κράτος.

Κατ’ αρχήν, το κράτος δεν παρεμποδίζει. Όχι πολύ, αλλά λίγο ανοίγει τον δρόμο και σε μεμονωμένες περιπτώσεις βάζει την υπογραφή του σε πράγματα που δεν έχουν γίνει στο παρελθόν. Ο αρμόδιος υπουργός για την Ευρωπαϊκή Ένωση Εγκεμέν Μπαγίς, έχει διαρκή επαφή με τις μειονότητες. Επίσης υπάρχει η εγκύκλιος του πρωθυπουργού το 2010, προς τις κρατικές υπηρεσίες σχετικά με την ισότιμη μεταχείριση των μειονοτικών. Από το 1923, πρώτη φορά εκδίδεται μία τέτοια εγκύκλιος.

Όπως είπαμε γίνονται κάποια μεμονωμένα βήματα. Πρώτον, η Αρμενική εκκλησία Αχταμάρ επισκευάστηκε με κρατικά κονδύλια. Δεύτερο, το μαυσωλείο της Εβραϊκής οικογένειας τραπεζιτών, Καμόντο, στο Χάσκιοϊ, που είχε μετατραπεί σε σκουπιδότοπο, επισκευάστηκε με κρατικά χρήματα. Επίσης στην περιοχή Κιουτσούκγιαλη βρέθηκε ένας Πατριαρχικός τάφος, ο οποίος ανακαινίστηκε από το κράτος.

Ας έλθουμε στο θέμα των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων. Θα γνωρίζετε την πρόσφατη απόφαση της κυβέρνησης. Ο βακουφικός νόμος πρώτα τροποποιήθηκε το 2002, στη συνέχεια τροποποιήθηκε εκ νέου το 2003, όμως δεν ήταν ικανοποιητικός. Το 2008 ψηφίστηκε νέος νόμος, όμως και αυτός δεν ήταν επαρκής. Τώρα τροποποιήθηκε ο νόμος του 2008, όμως κατά την γνώμη μου ούτε αυτός είναι επαρκής. Αλλά είναι ένα σημαντικό βήμα πραγματισμού, διότι διαρκώς εκδίδονται οι καταδικαστικές αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Η τελευταία εξέλιξη με την κυβερνητική απόφαση κάπως σχετίζεται και με την πρόληψη αυτών των αποφάσεων. Όμως παρ’ όλ’ αυτά πρώτη φορά αυτή η κυβέρνηση λαμβάνει τέτοιες αποφάσεις. Δηλαδή, εδώ υπάρχει μία πολιτική βούληση.

Υπάρχουν ακόμη αρκετά προβλήματα, όπως τα κατειλημμένα (mazbut) βακουφικά ακίνητα, όμως και πολλά θα επιστραφούν. Αυτά που επιστρέφονται δεν είναι μόνο νεκροταφεία, υπάρχουν και ακίνητα όπως καταστήματα που φέρνουν εισόδημα από τα ενοίκια τους. Αυτά θα αυξήσουν την «ορατότητα» που ανέφερα. Για παράδειγμα οι ενοικιαστές θ’ αντιληφθούν ότι ο ιδιοκτήτης του ακινήτου είναι το μειονοτικό βακούφι και όχι η Γενική Διεύθυνση Βακουφίων.

Για παράδειγμα την περασμένη εβδομάδα ήμουν στην Σχολή Γαλατά και με την πρόεδρο του βακουφίου κα Μαίρη Κομορασάνο, επισκεφτήκαμε στη γειτονιά τα προσοδοφόρα ακίνητα της Σχολής. Οι ενοικιαστές δεν γνώριζαν ότι τα καταστήματα ανήκουν στο βακούφι της Σχολής.

Αυτή η εξέλιξη δημιουργεί μία νέα δυναμική όμως ταυτόχρονα επιφορτίζει με νέες ευθύνες τις διοικήσεις των βακουφίων.

Τελειώνοντας ν’ αναφέρω ακόμη δύο σημαντικά στοιχεία που αφορούν αποφάσεις του κράτους. Για πρώτη φορά το Ίδρυμα Δημοσιεύσεων αποφάσισε δίνοντας αγγελίες να ενισχύσει οικονομικά πέντε μειονοτικές εφημερίδες. Την Απογευματινή, την Ηχώ, την Γιαμανάκ, την Μάρμαρα, την Αγκός.

Μία άλλη εξέλιξη αφορά τους οικονομικούς μετανάστες από την Αρμενία. Τα παιδιά αυτών δεν μπορούσαν να πάνε σχολείο. Η κυβέρνηση πρόσφατα, για πρώτη φορά επέτρεψε στα παιδιά αυτά να πάνε στα Αρμενικά μειονοτικά σχολεία.

Θα υπογραμμίσω δύο σημεία. Το πρώτο είναι, αυτές οι αποφάσεις να μην είναι ad hoc. Δηλαδή να μην εξαρτώνται από την καλή διάθεση του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Αλλά αφενός να συσχετίζονται με την εφαρμογή της Συνθήκης της Λωζάννης και αφετέρου οι μη μουσουλμάνοι πολίτες να πάρουν ξεκάθαρα την θέση που πρέπει στο νέο υπό κατάρτιση σύνταγμα.

Το δεύτερο σημείο είναι ότι αυτά τα ζητήματα δεν πρέπει πλέον ν’ αντιμετωπίζονται στο πλαίσιο της γενικής φιλοσοφίας των μειονοτικών δικαιωμάτων αλλά στο πλαίσιο των δικαιωμάτων του πολίτη. Σε τελική ανάλυση η Ανατολή, η Πόλη είναι και δική τους πατρίδα.

Σας ευχαριστώ πολύ.

Μετάφραση: Γρηγόρης Κεσίσογλου

ΕΙΔΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ

Από τώρα και μέχρι τέλος Οκτωβρίου 2011, μπορείτε να εγγραφείτε συνδρομητής στην μηνιαία έκδοση «Ανατολή», με ετήσια συνδρομή 15 Ευρώ (από 20) για την Ελλάδα. Για εκτός Ελλάδας η ετήσια συνδρομή είναι 35 Ευρώ.

Η ΕΙΔΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ισχύει για όσους καταθέτουν την συνδρομή τους στον τραπεζικό λογαριασμό ή την αποστέλουν με επιταγή, ταχυδρομική επιταγή κ.λ.π.

ΓΙΑ ΚΑΤΑΘΕΣΕΙΣ:

ΑΡ. ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟΥ: 02705006154-32

ΙΒΑΝ: GR23 0432 0250 0002 7050 0615 432

BIC: ABGRGRAA

(Αναγραφή ονόματος καταθέτη κατά την κατάθεση και ενημέρωση του γραφείου της «Ανατολής» στο 210.95.14.225)

ΓΙΑ ΕΠΙΤΑΓΕΣ:

Στο όνομα του εκδότη (Γρηγόρης Κεσίσογλου), στην διεύθυνση της εφημερίδας: Δοϊράνης 130, Καλλιθέα, 17673

Για πληροφορίες: anatoli@hol.gr